Le ka’ansaj tuukul paachil ti’ ya’ab ma’alo’ob aj báaxalo’ob ti’ kocha wóoliso’

By Alisha Hines

Translators: Yulissa Cach Urich, Ernesto Pat Cohuo, and Naila Tuk Pech

Le koche' wóoliso' jach letie' ku seen báaxalta'al te' tu kaajil Belizeo' yéetel ya'ab Belizeanilo'ob suk u bino'obu k'amo'ob le cha'ano' ku cha’antiko’ob le báaxal te’ tu kúuchil cha’anilo’ wáaj u máansaj cha’anil ti’ Interneto’ Le máaxo’ob jach uts tu yiicho’ob le kocha’ wóoliso’ yaano’obe’ ku ts'aik ti’o’ob u papaxk'abil beyxan te’ live stream ku máansaj cha’anil ti’ Interneto’ u cha’anil báaxal ti’ TV. Ti’ le ajbáaxalo’ob leken utsil báaxalnako'ob. Letie'obe' ku p'ujulo'ob jéebix u ki'imakunsik u yóol le aj-báaxalo'obo', awatik yéetel ki'imak óolal tumen jach uts uch u báaxalo'ob. Le ma’ako’ob jach uts tu yicho'ob le báaxal kocha'wóoliso' ku k'expajal u yóolo'ob yo'osal le báaxalo', jéebix u yáantiko'ob le aj-báaxalo'ob tu yotocho' wa ti' lu jéel lu'um: chen ba'ale', k'a'abéet k ch'a'óoltike' le aj-báaxalo'obo ma' k'ucho'ob noj aj-báaxal kocha'wóolis tu juunalo'obi'.

Le ba’ala’ ku bisiken tak tu paachil u tuukulil le aj-báaxalo’ob kocha' wóolis jach ma'alo’obtak te’ Belizeo’. In nool Allan Hines, letie' k’ajóola'an xaan yéetel u lak’ k’aaba’ <Wasi>. U ts’ajóol ts’o’ok u ts’aik ti’ le báaxalo’, k’iin yéetel ak’ab, uti’al u k’exik le aj báaxalo’ob ti’ kocha’ wóolis te’ nojolo’ ti’ u jach ma’alo’obtalo’ob ti’ le kocha’ wóoliso’ yéetel ka yaanchajk u yóolo’ob te’ báaxalo’, letie’ ma’ tech jach k’ajóola’ani’. Jéex u yáabilene’, in wojéeltmaj bix u yaabiltmaj le báaxalo’ yéetel bey xan tuláakal ba’axo’ob ts’o’ok u beetik yo’osal u ajbáaxalo’obo’ leti’ tune’ tu ts’ajten u yóolalil yo’osal in ts’íib yo’osal leti’.

In noole’ ti’ ch’íij tu kaajalil Punta Gorda, tu’ux tu máansaj ya’abkach k’iino’ob báaxtiko’ob kocha’ wóolis yéetel u láak'tsilo'ob. Leti’e’ tu ya’alajtene’, ka'achil chen paalalo'obe' wáaj mina’an ti leti’ob jump’éel ba’al uti’al u kooche’eto’be’ ku kaxantik u yilo’ob bix u páajtal u báaxalo’ob ku yantal u kaxantiko’ob jump’éel ba’al wóolis jéebix jump’éel coconut wa uláak’ ba’ax wóolis u beytal u biin u baalak' ti’ le' lu’umo. In Nool Allane’ jch’íij tu’ux yaan su’uko’ob leti’ j-beet ti leti’ yéetel u suku’uno’ob u ch’aiko’ob jump’éel máaskab uti’al u páaktiko’ob jump’éel chan kúuchil ti u beetiko’ob u field. U yáabilaj yanchajti’o’ob ti’ le koche’ wóoliso’ ma’ cheen ti’ u paalili’, ba’ale’ bey biin nojochlajo’ob leti’ yéetel u suku’uno’ob, leti’obe’ tu ts’a’ajuba’o’ob u jach kaan le báaxalo’. Le t’aan jach uts u yu’ubiko’: Mixmáak yaanti’ u náajalil yéetel ma’tech u biin utsil ti' mixba’al taj séeba’an jéebix u t’aan máake’. Le baál úuchika leti’ beetike’ jump’éel le t’aan ti’ u ya’abach meyajil ti’ le kocha’wóolis ku beetik ti áak’abil yéetel ja’atskabil k‘iin.

Tuláakal in lak’o’obe’ jach máan uts tu icho’ob le koche’wóoliso’, ku yúuchule’ in noole’ leti’ ka’ach juntúul le ajbáaxalo’ob ti’ koche’ wóolis jach máan k'ajóolta'an ka’achilil yéetel u k'aaba' <Bertye’> Hiness. Leti’ u k’at u ya’ale’ ba’axten tuláakal u paalale’ j-ch’íijo’ob jée bixo’obe’ yéetel ba’axten tu ts’áajo’ob u kuxtalo’ob te’ kocha’wóoliso’.

In noole’ ma'atech u yaantal jump'éel k'iin ma' u bin yáalkab, kex ts'o'ok u nojoch máaktale’, ts'o'oka'an ti’ 58 ja'ab.Mina'an xan k’iin ma’ u p'ujik u pixan utia'al láak'intik tu k’iinil kuxa’anil yo’osal u pajtal u xaantal ken jóok’ok áalkab. Ma'atech in wilmaj mix juntúul máak jach u ts’áamaj u yóol uti’al le baaxal jéex bey in noolo’, wa juntúul máak u ts’a’ama u yóol utial u meyaj yo’osal u yilik muk’a’an.

Tu ts’o’okole’, tuméen tu yilaj jach ma'alo'ob u ts’aik u yóolo’ob le aj báaxalo'ob ti’ le koche’ wóoliso’ te’ tu kaajalil Punta Gorda, ka tu ya'alaj wa tuméen in ka'ansik ti’ leti'ob utsil báaxal koche' wóolis jump'éel k'iine’ ma’ xan jéel u páajtal u k’aamalo’ob ichil le aj noj báaxalo’ob te’ tu noj lu’umil Belizeo’. Bey tun, tu ja’abil 1992, leti' yéetel u suku'un Glenford Hines tu beetajo'ob le múuch'meyaj ti’ koche' wóolis <estrellas> ti' Punta Gorda, leti’ jump'éel ti' ba'alo'ob ku k'a'ana'antal yantalto'on in óolo’on ti', ti’ wilik u asab le xi'ipalalo'obo' ku báaxalo’ob way k kaajalo’on. Bey leti’ le ajka'ansaj yéetel u nojochilil ti’ le múuch ajbáaxalo’obo’ ejenta'an tuméen le ajbáaxalo’obo’ bey xan ku ma'alob u bisikuba yéetel u tuláaalo'ob Le ba'ala' ma' chéen ti' u yutsil bin ti’ leti’i’, tuméen jéex u yáabilene’ éejenta'anen yéetel uts in kanáanta tu’uxak bin xi’iken yéetel le báaxal máako’obo’.

Beyxan tin bis u k'ab u yáant le ajbáaxalo'ob. Ka'achile' leken báaxalnako’obo' kin tsíibtik u xookil u nook'o’ob le jujuntúul le ajbáaxalo’ob, bey túuno in noole' u páajtal u yaanal ti' jump'éel u xookil ti' jayp'éel nook'o'ob taan u k'abéetatio'ob yo'osal xan u páajtal u k'ajóoltik le aj báaxalo’ob chen yéetel u xookil u nook'o'ob. Ba'ale' le tu'ux tin kooliinbajo' le te ken u k’aaskunto’ob jump'éel báaxal wáaj utsil ka’ansajo’obo’ tumen leken tso'o'loktio'ob bix kun baaxbilo' chen ba'ale' ma' tu baxtajo'ob tu beelilo’.

Tak teen kin ch' aik u k’eeyajil yéetelo'ob ts’o’ok u maan jach ya’ab ja’abo’ob u ts’ajma in nool ti’ le meyajil ka’ansik báaxal kocha’ wóolis ti’ le máako’oba’, yaan u jaats ts'o'okol u yéeytabo’ob uti’al ka’ báaxalnako’ob te’ National Team. Le je’ela’ u jach ma’alobil k'ajóolil ti’ in noolo’ tumen le je’ela’ leti' ku tsaypachtik ti’ tulaakal le meyajil tu beetajo’. Ka’ tin wu’uyaj le jach ma’alob k'ajóolila’ tak teen jach ki’imakchaj in wóol, tumen in wóojelma le jach ya’ab meyaj tu beetaj in noolo’ yéetel buka’aj u k’áat u yaantalo’ob ti' yéetel u yéet báaxal wóoliso’, Lela' yo’osal u ts’aiko’ob k’ajóoltbil yéetel u táan e’esajil Belize.

Ya'ab máako'ob tu kaajal Punta Gorda káaj u tsikbe’entiko’ob yéetel u chíin jo’oltiko’ob le ajka’ansajo’. Ya’ab k'iine' tu tuukultaj, ma’tech u k'uchul u jach ejenta'an yo'osal le meyaj ku beetik ti' ka'ansik u yutsil báaxal le ajmaako’ob ti' kocha'wóolis bey le ba'alo'ob ku beetiko'ob jump'éel nooj kaajalil u yili ma'alobo’. Bey tuno’ to’one’ k'a'abet k ilik xan le máako’ob ku meyajo’ob tu paachil jump’éel múuch’ meyajo' ma' chéen ti' le yaano’ob tu táanil meyajo’. In tuukule’ ichil in ch’iijil yéetel letie’, u jaajile' ma'tech u kaxtik ba'ax u beet uti’al u ejenta’al u meyajil, kex beyo' letie’ mix bik’iin u p’atik ba’ax uts tu yich u beetik.

Le wíiniko'ob kaajakbalo’ob tu kaajalil Punta Gorda ma'tech u p'a'atko’ob u yaawatil ti' leti'. Ti' le ja'ab jmáano', ti' ta'aytak u k'iinil Independence ti' Septembere' t'a'an tuméen le mayoro’, tu ya'alaj ti leti' yáan u k'aamik jump'éel chíimpolal. Leti'e' ma' u wojeltma ba'axten yaan u t'aana’ leti’ utia'al u k'amik jump'éel chíimpolal, letie’ taak u wojéeltik ba'axten. Tin wa'alaj ti' teen, le máaka' jach u ts'áamaj u yóol ti' le koche' wóoliso’; k'abéet u yaantal jump'éel placa ti’ tin tukultaj utia’al u ts’áaba nibóolal ti’ tuméen ya'ab ja'ab táan u máansik utia’al le kocha’ wóoliso’ Noole’, tu tukultaj le chíimpolalo’ uti’al u kiis buuts’ tuméen yaan jump’éel ku máansiki’, ya'ab ja'ab ts’o’ok káaj u máansik u kiis buuts’.K'uch u k'iinil ka j-bin u k'am u chíimpolalile'. Na’at ba’axi’:le chíimpolal siib ti’ letio’ uti’al yo’osal le ja’abo’ob ts’o’ok u máansik ti’ le báaxal koche’ wóoliso’ yéetel bey xan yo’osal u ka’ansmaj le ajbáaxalo’ob PG uti’al u k’amalo’ob ti’ le National Teamo'. In noole’ jach j-jak’ u yóol tuumen jach ma’ máan tu pool wáaj uti’al yo’osal le báaxalo’. Le jéel tuno’ ku ts’aik k’ajóoltbile’, le maako’ ma’ tán u tuklik wáaj uti’al u jach ejenta’ali’. Leti’e’ ba’ax jach u k’aat ka’achile’, ka u kaajal yéetel u noj lu’ume’ u xiimbalto’ob náach ti’al yo’osal le kocha’wóoliso’, keex ma’tech u k’uchul k’ajóoltbilwáaj leti’ ka’ans le aj báaxalwóoliso’bo’.

Keex tun beyo’, jach ki’imakchaj u yóol yéetel ka káaj u tuxtik oochelo’ob ti’ u lako’ob. In kaambal ya'abach ba’alo’ob jéex u muuk’ óolalil yáantio’ob leti’ u ma'alobi’ uchil in ch’íiji yéete leti’ bey uchil in kanik u muuk' yéetel báaxo’ob jéex bix in noole’ bey xan waaj t’aanak wa ma’e’ mantats’ u ts’áajma u yóolal ti’ le báaxalo’bey jéex mantats' u ya’aliko’, "ts'a a puksi'ik’al ti' ba'ax a yáabiltmajo'.Ma' mantats' kech ilbi’ yóosal le ma'alob balts'amo'ob ts’o’ok a beetiko’, ba'ale' le ba’ax ts’o’ok a kaniko’ leti’ kun ts’áaik u muuk óolalil ti´teech". Le beetike' táan in ts'íibtik le tsikbal ti te’exo’ utia'al uláakal máake’ u ojelte tuláakal k láak'o'obe’ uts tu icho’ob le kocha'wóoliso, ba'ale' k nukuch aj báaxalo’obe’ ma' k’ucho’ob tu’ux yano’ob tu junalo’ob. K'a'abet k k’ajóoltik le máako’ob yáan paachil te meyajo’ tuméen leti’o’ob ku seen meyajo’ob yo'osal u ma'alo'obkíinsiko'ob u múuch báaxalil kocha'wóolis k kaajal.

READ IN ENGLISH

______________________

Alisha Hines is a nursing major at the University of Belize. She lives in Punta Gorda Town and enjoys traveling and singing.

The Yucatec Maya Translators Yulissa Cach Urich, Ernesto Pat Cohuo, Naila Tuk Pech, and are students at Universidad Intercultural Maya de Quintana Roo (UIMQROO) in Mexico.