Copal Tree Lodge: Jump'éel xíimbalil yéetel baatsilo’ob

By Raisa Locario

Translators: Natividad Ballado, Lissete Chel, Henry Tun, and Laura Ake (UQROO)

Tu’ux ka bin chen ts’o’okok a meyaj ichil naajil xook waaj a meyaj. Kexi' ka u ya’al iik’e' <COPAL TREE LODGE>.

In taatatsilo’obe’ tu tukultajo’ob' le je’elo’ u ka’a máan u tuukulta’al yéetel jump'éel ki'ichkelem suutuk ken a máans yéetel a báatsil. Tek yeyaj jump'éel kúuchil naats’ wakp’éel miles tu’ux kajakbalo’on tak Punta Gorda: Copal Tree Lodge, jump'éel resort yáan tu nojolil Belize, tu méek’tan kaajil Toledo. In taata'obe’ tu k’áatajo’ob u kúuchil je’elel yéetel u nu’ukul t’aano’ob beyxan yéetel e-mail. ¡Ka’ séebchaj k káajsik le xíimbalo’!.

Ka’ naats’o’on te' otocho’ (lodge), ja’asa’ab k óol yo’olal le ya’abkach che’obo’ yéetel u loolo’obo’ le k’aaxo’ ku bakpachtik le ki’ichkeelem yéetel uts wíinkilal naajilo’. Ka tin jan na’ataje’ uts yaan k ilik le ba’ax u binto’on te xíimbalo’. Ki’imak u yóolal le ajmeyajo’obo’ ka tu k’amajo'on. Ba’ale’ leka tik na’ataj le síibil úuk’ulo’ uti’al le úulajo’ob ku p’aatalo’ob jump’éel waaj ya’ab áak’abo’ob te’ resorto'. To’one chéen yaan ka’ach k p’aatal te’elo’ yo’osal jump'éel janal yéetel xíimbalil.

Yáax táanile’, tsikbalta’abto’on u k’aylajil yo’olal Copal Tree Naajil. Yáax biine’ k’áaba’ta’an Belcampo Belize. Lela’ séeb úuchak u biin u nojochtal, ka kaaj beey sustainable agrotourisme’ tak ka nojochchaj bey jump’éel resort jach máan k’ajóola’an tumen ya’ab ajxíiimbalo’ob way yóok’ol kaab. Ka’ ts’o’oke’, j-bisa’abo’on xíimbal ti’ le aalako'obo’ (farm). Le aj-tsol t’aano’ tu ya’alajto’on tuláakal u janalil ku beeta’al te’ restaurant, ku ch’a’abal te' farmo’. Le kolnaalo’obo’ ku tséentiko’ob u áalak’ kaaxo’ob beyxan taman yéetel ku paak’iko’ob puut, cocoa, sugar- cane, cashew, vanilla yéetel mint. Te’ xíimbalo’ le aj-tsolxíimbal t’aano’ tu chan tsikbaltaj ba’al jaaj yo'osal le jejela'as paak’alo’ob yéetel bix u k’ana’antal te’ resortoo’. Beyxan’, to’one’ tik wóojeltaj te’ Copal Tree Lodge yaan ti’ u kuuchil tu’ux ku máak’anta’al ron yéetel u jeel kaalkunsaj-uk’ulo’ob. In taatatsilo'obe’ páajchaj u túuntiko’ob jump’íit le uk’ulilo’obo’.

Ka ts’o’ok k máan xíimbal ti’ le farmo’, jach wi’ijchajo’on, le méentike’ jbino’on te' restauranto’. Óolak tuláakalto’one’ tak k’áataj pibil lobster ichil much’bil garlic puuch’bil potatoes yéetel jump'éel xe’ek’il páak’alo’ob. Jaajil xane’, ts’áabto’on ja'il ch’ujuk páak'alo'ob, ku ch'a'aba'aj te' kool xano’ ¡Ki’chaj le jaanalo’! U jach ma’alobil ts’o’ok k jaantik —ma’ waaj táan in péech’ óoltik in nai’, leti’e’ jach ma’alo’ob u cháakal janal. Chokoj úuch u máan le k’íin ti’ Junio, ba’ale’ yaan ka'ach jump'éel kukupki iik’ beet k síis óoltal. Táan le janalo’, ka tak máansaj ma’alo’ob ten yéetel in baatsil, tak a’alaj che’ejil t’aano’ob.

Le ka’ ts’o’ok k janale’, tak beetaj jump’éel xíimbal mix bik’iin ken in tu’ubsej. Ma’ tik ch'a'aj sajakchaj ka’ xiimbalnajo’on te' k’ak’as bejo’, k na’akal yéetel k wéemel te bu’utunob’. In yuume’ ma’ tu je’esubaj, tu ch’a’aj ya’ab u yoochel ba’alche’ob yéetel k’áaxo’ob. Tuláakal le k’áaxo’ yaan tu bakpach jach máan jats’utsil, ti yaano’on Belize waaj chéen tin tuklaj beyo’

I’ixtako’, yaanchajto’on u túukul k cho’ikto’on bug spray yéetel k ts’áaik u ma’alob nook’il uti’al k máan. Je’elo’on tu xuul Rio Grande River chen juun súutukil uti’al k je’esikbaj. Yaanchaj jaytúul ma’axo’ob nats’o’ob yáawat tu beelil u máano’ob ch’uuylankil tu k’ab le che’obo’. Ts’abto’on uti’al k bin ti’ kayaking chen ba’ale' to’one’ ma’ jbino’oni’ tumen ma’ ti’ taaso’on u jeel nook’ uti’al u jéel ba’ali’. U jéel ba’ale’ ka’ ts’o’oke’ teen yéetel in suku’une’ tik tuklaj nat’ tsíimin. Yáax táanile’ sajáakchajo’on yéetel in láak’o’ob ka’ lúubko’on. Chéen ba’ale’, ka ts’o’oke’ tik nat’aj tsíimino’ob, ma’ yaanchaj taalamili'. U jáajile’ tu ki’imakunsaj óol nat’ tsíimin. Jump’éel xíimbalil ichil ma’ túunich beejilo’ob kin sa’atal tu ya’axíil le k’aax ku bakpachtiko’ono’.

Ka ts’o’oke’ tak beetaj ch’uuylan k’aanil (zip line), jach ma’alo’obchajij. U yila'al kaabal ka'anale’ jach uts. Ma’alo’ob, tuláakal le máako’ob uts tu yicho’ob le k’aaxobo’. Uts tu t’aano’ob ka’ je’elko’ob, te’ suutukilo’ tumen uts tu yicho’ob u p’áatalo’ob te’ ch’uuy k’aanilo’ yóosal u beeytal u yi’iliko’ob le jach uts kúuchil yáanalo’. In wíinkilil jach ya’ab u muk’ ti’ u beytal u beetik ya’abkach ba’alo’ob. Táan tuune’ in báatsilo’obe’ p’aato’ob te’ lu’umo’. In yuume’ tu máansaj u yiich te’ bakpacho’ bey xáan táan u ch’aik ya’ab kach woochel ichil le suutukilo’ in na’e’ yaanchaj u jaan cha’antik bix jump’éel waaj ka’ap’éel ki’i waj ku máak’anta’al. Lela’ chen jump’éel nu’uktali’ ku pa’atik ka’achil. Yaan ti’ u yaabilaj yéetel u ki’óolil ti’ u meyaj janal, leti’e’ ts’o’ok u ki’imaktal u yóol ti’ u k’ajóoltik u kúuchil meyaj janal.

Ti’ u taal u ts’o’okol le jach ki'imak óolal k’iino’ tin pa’ataj u t'uubul le k’íino’ ka’ tin p’ataj in wóol u saatkubaj ichil jump’éel taamil tuukul. Tu ts'o'oke' tin tuklaj jach ayik’al in wóol, tumen beychaj in máansik jump’éel jach uts suutukil yéetel le máako’ob jach k’ambilen tin kuxtal. Le yaabilal ichil báatsilo’obe' táan u suutul jach taaj ma’alob. Ku níibil yéetel ku tóojol in wóol tumen wayano'ob tin wéetele', tuukultej! Jump’éel ma’alo’obil xíimbal yeetel báatsilo’ob jach waye’ tu’ux ch’íijen tu noj noojol-lak'íin lu’umil Belize.

READ IN ENGLISH

_______________________

Raisa Locario is a student at the University of Belize, majoring in medical laboratory science. She lives in Punta Gorda Town and enjoys reading, baking pastries, and spending time with her family.

The Yucatec Maya translators Natividad Ballado, Lissete Chel,

Henry Tun, and Laura Ake are students at Universidad Intercultural Maya de Quintana Roo (UIMQROO) in Mexico.